turna aa paggina prinçipâ
zeneize   english   français   italiano
A grafîa in U

A grafîa pou zeneize de Zêna
cunpatibbile cuâ grafîa ôfiçiâle
d'u Vucabulâiu d'e Parlæ Liggyre

  • A transcrisiun funettica d'e pòule a l'é ripurtaa tra barette (//) inte l'arfabêtu IPA
  • Clicæ inscee pòule blœ pe sentî a prunúnsia d'u grande Marzâri


    A grafîa in U a dœˆvia pe difettu a mæxima ciâve ortugraffica d'a grafîa italiann-a.

    • I acenti

  • Int'a grafîa in U i acenti sun tréi: agyççu ( ´ ), grâve ( ` ) e circunflèssu ( ^ ).
  • I acenti sèrvan à 'ndicâ u tun, a diâta e 'nt'u câxu d'a lettia E, u tinbru d'a vucâle.
  • L'acentu agyççu (insciaa é , í , ý , œ´ , ú) e l'acentu grâve (insciaa à , æ` , è , ò) índican che a vucâle a l'é tonnica e cyrta.
  • Insciaa E l'acentu agyççu u l'indica che a prunúnsia a l'é seraa mentre l'acentu grâve u l'indica che a prunúnsia a l'é averta.(amîa sutta).
  • L'acentu circunflèssu ( ^ ) u l'índica che a vucâle a l'é lunga.

    VUCÂLE LUNGHE e ÎZUTUNÎA
    Int'a léngua zeneize:
    'na vucâle lunga a se prunúnsia rebelaa, cumme s'a fuîse scrita duggia:
    ez.: bâgiâ = baa-giaa ; giôxîa = gioo-xiia
    'na vucâle lunga a l'é senpre tonnica;
    int'a mæxima pòula e scillabe tonniche pœˆan êse ciy d'ynn-a ( îzutunîa )
    ez.: pêtenæˆve, gôdiméntu, dœˆviâ, præˆlœˆ
    Quande l'etimulugîa o-u cunsente (ez. cheita de'na cunsunante), pe 'ndicâ-a lunghessa de'na vucâle ou postu de l'acentu circunflèssu se pœˆ radugiâ a vucâle mæxima:
    ez.: mangiaa, guaagnâ, sciaatu, mi soo, meelu, duu
    Ste vucâle dugge sensa acentu sun d'i digrammi e se prunúnsian cumme 'n'ynnica vucâle lunga.

    Ma quande l'é che s'han da mette, sti-âcénti ? Clicca chí.

    turna 'n çimma
    turna 'n çimma

    L'arfabêtu

    L'arfabêtu u l'é cunpostu da 27 lettie:
    A Æ B C Ç D E F G H I J L M N O Œ P Q R S T U V X Y Z


    Æ : a se prunúnsia senpre cumme 'na E averta /ɛ/
  • a se prunúnsia cyrta sûlu davanti à N velâre /ŋ/: clicca pe d'i ezenpi
    "Mænn-a" /'mɛŋŋa/, "Madænn-a" /ma'dɛŋŋa/, "scæn" /'skɛŋ/,
    "...gatti bardi 'nfiæ`'nt'i sacchi ..." /ŋ'fjɛ ŋt i 'sakki/
  • a se prunúnsia lunga 'nte tytti i-âtri câxi: clicca pe d'i ezenpi
    "æˆgua" /'ɛ:gwa/, "tæˆra" /'tɛ:ra/, "træˆ" /'trɛ:/
  • a l'ha-e prupriêtæˆ graffiche de'na A, saiv'à dî che davanti aa Æ e lettie C e G e u digramma SC píggian a I pe indicâ i suin /ʧ/, /ʤ/ e /ʃ/: clicca pe d'i ezenpi
    "ciæˆu" /'ʧɛ:u/, "ciæˆtu" /'ʧɛ:tu/, "giæˆa" /'ʤɛ:a/, "lasciæˆ" /la'ʃɛ:/
  • in câxu de prublêmi tipugraffici se pœˆ dœˆviâ u digramma "AE"

    Ç : a se prunúnsia senpre cumme 'na S.

    E a l'é bivalente: a pœˆ êse prununsiaa averta /ɛ/ o seraa /e/
  • a se prunúnsia averta e cyrta quande a l'é tonnica davanti à R+atra cunsunante o dunque quande a l'é marcaa cu-in acentu grave ( è ). clicca pe d'i ezenpi
    "rè" /'rɛ/, "erbu" /'ɛrbu/, "guersa" /'gwɛrsa/, "scixèrbua" /ʃi'ʒɛrbwa/, "ercu" /'ɛrku/, "ertu" /'ɛrtu/, "burdèllu" /bur'dɛllu/, "sciarbèlla" /ʃar'bɛlla/, "bèllu" /'bɛllu/, "fèsta" /'fɛsta/, "rèsca" /'rɛska/, "sètte" /'sɛtte/
  • a se prunúnsia seraa inte tytti i atri caxi, sàiv'à dî: cu'l'acentu agyssu ( é ), cu'l'acentu circunflèssu ( ê ) o sensa acentu. clicca pe d'i ezenpi
    "nésciu" /'neʃʃu/, "légnu" /'leɲɲu/, "patêca" /pa'te:ka/, "uêge" /we:ʤe/, "pêtene" /'pe:tene/, "inderê" /iŋde're:/, "spêgettu" /spe:'ʤettu/ (mentre "spegetti" /spe'ʤetti/ u gh'ha-a "e" cyrta !), "bêlin" /be:'liŋ/ (diminytivu de "belu" /'be:lu/, da nu cunfunde cun "belin" /be'liŋ/, cua "e" cyrta, diminytivu de "bèllu" !), "ben" /'beŋ/, "gente" /'ʤeŋte/, "schenn-a", /'skeŋŋa/, "testu" /'testu/roasting tin/plat à rôti/teglia, "lettu" /'lettu/, "lavellu" /la'vellu/, "testa" /'testa/, "parpelle" /par'pelle/


    I : a l'é bivalente. Quand'a l'é arenbaa à'n'âtra vucâle a pœˆ êse vucallica /i/ o semi-vucallica /j/.
  • A l'é vucallica quand'a gh'ha 'n acentu circunflèssu opŷre doppu vucâle lunga aa fin d'a pòula. clicca pe d'i ezenpi
    "gîu" /'ʤi:u/, "azbrîu" /a'zbri:u/, "puîia" /'pwi:ja/, "vêi" /'ve:i/, "pôi" /'pɔ:i/, "mâi" /'ma:i/
  • a l'é semi-vucallica quande a l'é sensa acentu davanti à'n'âtra vucâle, doppu 'na vucâle cyrta opŷre tra vucâle. clicca pe d'i ezenpi
    "çiòula" /'sjɔwla/, "Priun" /'prjuŋ/, "çiôtu" /'sjɔ:tu/, "tiâtru" /'tja:tru/, "niâtri" /'nja:tri/, "davéi" /da'vej/, "piâxéi" /pja:'ʒej/, "bàilu" /'bajlu/, "dattai" /'dattaj/, "tranvài" /tran'vaj/, "trei" /'trej/ "âia" /'a:ja/, "œˆiu" /'ø:ju/, "muîie" /'mwi:je/
  • cumme 'nt'a grafîa italiann-a, a lettia I a nu curespunde a nisciyn funêma quand'a fa parte d'i digrammi CI /ʧ/ e GI /ʤ/ e d'u trigramma SCI /ʃ/, ma a l'indica sûlu a so prununsia davanti æ lettie A, Æ, E, O, Œ, U e Y: clicca pe d'i ezenpi
    ciymme" /'ʧymme/, frisciœˆ" /fri'ʃø:/, ciæˆu" /'ʧɛ:u/, "ciæˆtu" /'ʧɛ:tu/
  • cumme articculu determinativu plyrâle masch. (e fem.) a I a se prunúnsia vucallica davanti-æ pòule che cuménsan pe cunsunante e semi-vucallica davanti-æ pòule che cuménsan pe vucâle:
    "i figiœˆ" /'i fi'ʤø:/ - "i-ommi" /'j ɔmmi/ - "i-œˆve" /'j ø:ve/

    J :
  • doppu C e G a l'indica a semivucâle /j/: clicca pe d'i ezenpi
    "gjêmu" /'ʤje:mu/, "mi mangjô" /'mi maŋ'ʤjɔ:/, "ti cacjæˆ" /'ti ka'ʧjɛ:/, "u lascjâ" /'u la'ʃja:/

  • tra dûe vucâle a l'indica a semivucâle intensa /jj/: clicca pe d'i ezenpi
    "maju" /'majju/, "macaja" /ma'kajja/, "ôstaja" /ɔ:'stajja/


    Questa a l'é a mæˆxima sulysiun adutaa dou V.P.L. clicca chí

    N : a l'é bivalente
  • a se prunúnsia /ŋ/ alveulâre davanti a cunsunante o aa fin d'a pòula: clicca pe d'i ezenpi
    "runsun" /ruŋ'suŋ/, "stranbæˆlún" /straŋbɛ:'luŋ/
  • a se prunúnsia /n/ dentâle davanti à 'na vucâle: clicca pe d'i ezenpi
    "nœtte" /'nøtte/, "prexunê" /preʒu'ne:/.


    a N de l'articculu maschîle " yn / in / ‘n " e d'a prepuxisiun sencia "in" a se prunúnsia dentâle se a pòula doppu a cumensa pe vucâle e alveulâre se a pòula doppu a cumensa pe cunsunante:
    "u l'êa 'n ommu" /u 'l e:a 'n ɔmmu/ - "u l'êa 'n figiœˆ" /u 'l e:a ŋ fi'ʤø:/

    NN- (o N-) : a l'índica u sun de /ŋ/ alveulâre intervucallica. clicca pe d'i ezenpi
    "rebelunn-a" /rebe'luŋŋa/, "cichetunn-a" /ʧike'tuŋŋa/, "ynn-a" /'yŋŋa/, "galinn-a" /ga'liŋŋa/


    O : à diferensa de l'italian a nu l'é bivalente, a l'indica senpre u mæˆximu sun de "o" averta.
    clicca pe d'i ezenpi
    "côse" /kɔ:se/, "berôdu" /be'rɔ:du/, "òua" /'ɔwwa/

    Œ (o Ö) : a curespunde ou funêma /ø/ "o tyrbaa" o "pruchéila" ("eu" franseize, "ö" tedesca, "ø" scandinnava). clicca pe d'i ezenpi
    "aprœˆvu" /a'prø:vu/, "raiœˆ" /ra'jø:/, "sœˆxua" /'sø:ʒwa/,
    "prescinsœˆa" /preʃiŋ'sø:a/, "œˆiu" /'ø:ju/, "ciavœ`ja" /ʧa'vøjja/
  • a l'ha e prupriêtæˆ graffiche de'na O, saiv'à dî che, davanti aa Œ, a C, a G e u SC píggian a I pe indicâ i suin /ʧ/, /ʤ/ e /ʃ/: clicca pe d'i ezenpi
    "Giœˆmu" /'ʤø:mu/, "scciœppan" /'ʃʧøppaŋ/
  • in câxu de prublêmi tipugraffici se pœˆ dœˆviâ u digramma "OE"

    S : a se prunúnsia senpre e sûlu surda /s/. clicca pe d'i ezenpi
    "pôsu" /'pɔ:su/, "côse" /'kɔ:se/, "câsetta" /ka:'setta/, "casetta"little ladle/petite louche/mestolino /ka'setta/, "casòule" /ka:'sɔwle/, "spendæˆsu" /speŋ'dɛ:su/, "scupasyin" /skupa'sɥiŋ/, "che lê u pàise" /ke 'le: u 'pajse/


    SCC (o SC-C) : u l'indica a sycesciun de /ʃ/ e /ʧ/: clicca pe d'i ezenpi
    "scciypòu" /ʃʧy'pɔw/, "sccetta" /'ʃʧetta/


    U : a l'é bivalente. Quand'a l'é arenbaa à'n'âtra vucâle a pœˆ êse vucallica /u/ o semi-vucallica /w/
  • a l'é vucallica cu'l'acentu circunflèssu opŷre aa fin d'a pòula doppu 'na vucâle lunga. clicca pe d'i ezenpi
    "scûu" /'sku:u/, "lûi" /'lu:i/, "demûa" /de'mu:a/, "alûa" /a'lu:a/, "côu" /'kɔ:u/, "ôu" /'ɔ:u/, "ciæˆu" /'ʧɛ:u/, "câu" /'ka:u/, "vœˆu" /'vø:u/
  • A l'é semi-vucallica sensa acentu doppu 'na "o" cyrta opŷre davanti à'n'âtra vucâle. clicca pe d'i ezenpi
    "pasòu" /pa'sɔw/, "mòuxu" /'mɔwʒu/, "moutîa" /mɔw'ti:a/, "çiòula" /'sjɔwla/, "luâsu" /'lwa:su/, "quattru" /'kwattru/, "guersa" /'gwɛrsa/, "demuâse" /de'mwa:se/, "vidduu" /'viddwu/, "lerfuin" /ler'fwiŋ/, "spasuîia" /spa'swi:ja/, "carottua" /ka'rɔttwa/, "uêxin" /we:'ʒiŋ/, "duî" /'dwi:/


    X : a l'índica u sun de /ʒ/ ("j" franseize "x" purtugheize): "adâxu" /a'da:ʒu/

    Y (o Ü) : a curespunde ou funêma /y/ "u tyrbaa" o "pruchéila" ("u" franseize, "ü - y" tedesca, "y" scandinnava). clicca pe d'i ezenpi
    "bulezymme" /bule'zymme/, "cianŷa" /ʧa'ny:a/, "fygassa" /fy'gassa/, "scurlyssua" /skur'lysswa/
  • a pœˆ êse ascí semivucallica: "custipasyin" /kustipa'sɥiŋ/
  • a l'ha e prupriêtæˆ graffiche de'na U, saiv'à dî che davanti aa Y e lettie C e G e u digramma SC píggian a I pe indicâ i suin /ʧ/, /ʤ/ e /ʃ/: clicca pe d'i ezenpi
    "sciŷti" /'ʃy:ti/, "gysti" /'gysti/, "ciymme" /'ʧymme/


    Z : a se prunúnsia senpre cumme 'na scibilante sunûa. clicca pe d'i ezenpi
    "zeneize" /zenejze/, "mezŷa" /me'zy:a/, "zenâ" /ze'na:/, "câza" /'ka:za/,
    "angæˆzu" /aŋ'gɛ:zu/, "pàize" /'pajze/, "zbragiâ" /zbra'ʤa:/


    Nota Bene:
    a prunúnsia d'a lettia "Z" a l'é l'ynnica vêa diferensa tra a grafîa in U e a grafîa italiann-a.

    À prupoxxitu d'a S e d'a Z intu V.P.L.
    clicca chí


    A pòula ZENEIZE a vegnîva scrîta cun due "Z" dou Gian Giaccumu Cavallu int'u 1636, dou Steva de Franchi int'u 1772, dou Martin Ciazzu int'u 1822, da Paddre A. F. Gazzu int'a Divinn-a Cumeddia d'u 1909 e dou pruf. Gaitan Frixun int'u so disiunâiu d'u 1910.


    turna 'n çimma

    L'apòstrufu i-O-u tratin

    L'apòstrufu ( ' ) u l'índica elixun, o sæˆ, a pèrdia de'n funêma ou prinçippiu o aa fin d'a pòula.
    U l'é obrigatôiu int'i articculi l' , 'n , 'na , 'n' e 'nt'e prepuxisyin articulæ d'u , d'a , d'i , d'e , int'u , int'a , int'i , int'e.

    U tratin o træˆtu d'yniun ( - ) u l'índica:
  • a nn- velâre 'ntervucallica (amîa de d'âtu)
  • 'na poula cunposta (ez. "chi-se-sæ" , "ben-ben" , "porta-fœggiu" etc...)
  • a crâxi, o sæˆ a fyxun de l'ýrtima scillaba cuâ primma scillaba d'a poula doppu ch'a dà ôriggine à'n ditungu (yn'ynnica scillaba) o à'na vucâle lunga: u tratin u l'ynísce i duî elementi de questu ditungu o e dûe vucâle che, atacanduse, han furmòu a vucâle lunga.

    E cunbinasyin a-a , a-e , e-e , i-i , o-o , œ-œ , u-u e y-y s'han da prununsiâ cumme 'n'ynnica vucâle lunga, rispetivamente â , æˆ , ê , î , ô , œˆ , û , ŷ : clicca pe d'i ezenpi
    Ricurdermmu ascí che:
    a+u e e+u pœˆan dâ o-u : clicca pe d'i ezenpi
    æ+a e e+a pœan dâ i-â o a-a : clicca pe d'i ezenpi
    u+a e u+e pœan dâ u-â e u-ê o a-a e e-e : clicca pe d'i ezenpi
    o+e pœˆan vegnî u-ê : clicca pe d'i ezenpi
    o+i pœˆan dâ u-e-i : clicca pe d'i ezenpi
    a+y e e+y pœˆan dâ œ-i... etc...

    Nota bene:
    che, ghe, se, me, te, ne, ve, cumme, quande e dunde
    fan elixun davanti ou prunumme sugèttu, aa prepuxisiun à i-æ vûxe d'u verbu avéi : clicca pe d'i ezenpi fan crâxi davanti à l'articculu i-ou prunumme cunplementu : clicca pe d'i ezenpi

    U tratin u l'é de lungu facurtatîvu, saiv'à dî che chi scrîve u gh'ha l'opsiun de mantegnî e poule dezligâe.
    Int'e prepuxisyin articulæ u tratin u se pôe omette dou mumentu che pôean êse cunsciderâe yn'ynnica pòula (in âtre parolle, nu-êxíste l'opsiun de prununsiâle dezligâe).

    turna 'n çimma

    A N velâre /ŋ/

    A n velâre (n + cunsunante) a l'ascyrtísce de lungu a scillaba precedente:
  • se a scillaba precedente a l'é 'n ditungu chinante a n velâre a l'elidde a sêmi-vucâle;
  • se a scillaba precedente a l'é 'na vucâle lunga a n velâre a l'ascyrtísce.

    clicca pe d'i ezenpi
    U l'é negòu int'u tróeggiu U l'é negòu'nt'u tróeggiu U l'é negò'nt'u tróeggiu
    Duî pe yn Duî pœ-in Duî pœ'n
    munta yn grassu muntœ-in grassu muntœ'n grassu
    Asuterâemeghe insemme Asuterâemeghe-insemme Asuterâemeghe 'nsemme !
    T'ee 'n galýsciu T'e'n galýsciu !
    E ‘mîa de n'anda'nt'a stánsia che gh'é-i raióe'nsciuu lett'á sciygâ.
    Lasciæ pasâ, inbarassu! Lasciæ pasa'nbarassu!
    infiâe int'i sacchi infiaè'nt'i sacchi
    ... cun duê ganbe ch'a pâ 'n foulu. ... cun duê ganbe ch'a pa'n foulu.
    Nota bene
  • Int'a grafîa in U l'apostrufu d'a n velâre u l'elimmina ògni traçça d'a crâxi precedente:
    nu stâe à infiâve nu stâe à-infiâve nu stâe à 'nfiâve nu sta-à 'nfiâve nu sta'nfiâve
  • ( ELIXUN APARENTE ) Se a vucâle lunga a l'é frŷtu de'na crâxi ma-a l'é stæta ascyrtîa daa n velâre se ghe mette l'apòstrufu sciben che nu ghe segge stætu nisciynn-a elixun (a l'êa 'n'ynnica a lunga ch'a l'é vegnŷa cyrta):
    u l'ha ancun da vegnî u l'ha-ancun da vegnî u l'ha 'ncun da vegnî
    Int'a grafîa in U quande tra dûe poule gh'é 'n apòstrufu, queste se scrîvan atacæˆ sûlu se a primma pòula a rezylta mudificaa daa prezensa de l'apòstrufu, ez.: t'e'nbriæˆgu (atacæˆ), l'é 'npuscibbile (destacæˆ).

    turna 'n çimma

    Quande l'é che s'ha da mette i-âcénti?

    Preferimmu lasciâ aa discresiun (i-aa bunn-a vuentæˆ) de chi scrîve de decidde inte quæ câxi i-âcénti sun ôbrigatôi e quande 'nvêce se pœan lasciâ perde.

    Cunsegemmu però de mettili senpre:
  • inscee pòule trunche terminante cu-îna vucâle (cumme 'n italian): baxaicò, mangiâ, caciòu;
  • inscee vucâle davanti ai digrammi gn e sc ez. bezœ´gna, pésciu;
  • insciaa è averta (acentu fonnicu): ez. bèllu, fèsta, inte'na rè;
  • insce tytte-e scillabe tonniche d'e pòule îzutònniche: su-âriêscîu
  • inscee vucâle lunghe arenbæ à d'i-âtre vucâle, pe distíngue i ditunghi dai iâti: dîu, diâ.

    Nu su-invêce 'ndispensabbili:
  • inscee vucâle davanti æ cunsunante dugge (dou mumentu che 'nt'a grafîa in U 'na cunsunante duggia a l'índica de lungu che a vucâle primma a l'é cyrta e tonnica.)
  • insciaa æ, ch'a l'é quæxi senpre lunga (però 'nte'na pòula îzutonnica l'é mêgiu marcâla, ez. æˆxîa)

    Azunzemmu che, se 'n fætu de acenti e lettie æ, œ e y prezéntan spesíscimu d'i-ôstacculi 'nsurmuntabbili, d'i prublêmi ancun ciy grendi incuntra chi, ou postu de œ e y, u dœˆvia ö e ü, che 'n acentu ghe l'han za.

    turna 'n çimma

    Cunsunante sence e cunsunante dugge

    In zeneize, cuscí cumme in italian, 'na cunsunante duggia a l'é ciy "intensa" de'na cunsunante sencia.

    Int'a grafîa in U, indipendentemente da l'etimulugîa d'e pòule
  • se raduggia e cunsunante che vêgnan doppu 'na vucâle tonnica cyrta:
    "mi veddu" /'mi 'veddu/, "bèllu" /'bɛllu/
  • se sencia e cunsunante che vêgnan sybbitu primma de 'na vucâle tonnica:
    "niâtri vedemmu" /'nja:tri ve'demmu/, "belessa" /be'lessa/

    Nota Bene:
  • nu se pœˆ radugiâ i digrammi SC e GN, inte stu câxu l'é 'ndispensabbile mette 'n acentu insciaa vucâle precedente pe marcâne a diâta:
    "âgnu" /'a:ɲu/ - "scàgnu" /'skaɲɲu/,
    "vêgnu" /'ve:ɲu/ - "ségnu" /'seɲɲu/,
    "gôsciu" /'gɔ:ʃu/ - "pésciu" /'peʃʃu/
  • nu se raduggia mâi a N a R e a S davanti à 'n'âtra cunsunante.


    • cunsulença lenguístega d'u Magister
    turna in çimma
    ziardua © 2000 - 2004