L’é arivóu dixénbre, sémmo vixìn a Dênâ: coscì aviéivan dîto i nòstri vêgi inti sécoli pasæ pe indicâ o giórno de Natâle. Za, perché sta paròlla ch’a ne pâ ’n pö strâna, a deriva da Dies Natalis, òscîa pròpio ezataménte Giórno da Nàscita. A-o ténpo de l’inpêro româno e do paganêximo a l’indicâva a nàscita do sô; con l’avénto do Cristianêximo a se riferìsce a-a nàscita do nòstro Segnô. Gh’é ancón di provèrbi dôve trovémmo sta paròlla: “Fréido avànti Dênâ no gh’é dinæ da poéilo pagâ”, perché pe l’agricoltûa o fréido de dixénbre o l’é ’na mànna da-o çê.

Malgràddo a crîxi ch’a colpìsce ’n pö tùtti, e vedrìnn-e de butêghe, e sganzîe di supermercoéi, i banchétti di mercoéi són pìn de òfèrte invitànti. Demôe, òrnaménti, pandôsci, panetoìn, pandöri, panfòrti, tutti pàn-quarcösa che se ezibìscian a-i nòstri éuggi. Sèmmo abitoæ a ste òfèrte tùtti i ànni e se trovémmo sôlo inte l’inbaràsso da scèlta. Ma a-i ténpi di nòstri vêgi o pandôçe (no ciamémolo panetón pe piâxéi, che o panetón o l’é ’na cösa da forèsti) o l’êa, co-o torón e a frûta sécca, l’ùnica propòsta natalìçia, e e nòstre bezâve o faxéivan in câza.

E famìgge che poéivan permétiselo faxéivan o Prezépio co-e donétte de tæracheutta: l’èrbo de Natâle o l’êa ’na ràmma d’öféuggio goernîa de mandarìn. A tradiçión de l’abête, de proveniénsa nòrdica, a l’é vegnûa ciù tàrdi. A sto pónto, parlàndo de invèrno e de cöse dôsci, cómme no regordâse de castàgne? ’Na vòtta sti frûti êan ’na benediçión da natûa, costitoîvan ’na gràn risòrsa pe l’alimentaçión di contadìn de l’entrotæra, redûti a-a fàmme e costréiti a l’emigraçión. E preçiôze castàgne vegnîvan consumæ rostîe, bogîe ò in tànte inzegnôze mainêe pe sostitoî o nutriménto do pàn ch’o l’êa tròppo câo pe-e scàrse poscibilitæ de famìgge.

Ancheu, cangiòu pe fortùnn-a i ténpi, inte nòstre câze còmode e câde dôve no mànca nìnte, e castàgne ìntran de ræo e sôlo cómme “un de ciù” e i nòstri fìggi e nêvi ghe fàn o móscio perché se fa tròppa fadîga a levâghe a scòrsa. Pensâ che, pe tànti di nòstri nònni, e castàgne sécche êan ’na prelibatéssa, sôlo i figeu ciù afortunæ poéivan anâ a schêua portàndosene ’na magnâ inta stàcca. Ànche niâtri, però, quànte castàgne sécche émmo rozigióu quànde avéivimo tùtti i nòstri bèlli dentìn! Âtro che merendìnn-e e Moìn Giànchi! Créddo che ve vegniâ in cheu a bontæ da colaçión prìmma d’anâ a schêua co-îna copétta de læte câdo e e piæ da séia avànti!

Preparâ e rostîe o l’êa ’n ritoâle a-o quæ niâtri figeu ascistéivimo con inpaçiénsa. Prìmma bezugnâva çèrnile per scartâ quélle goàste co-o zânéllo drénto, pöi o tàggio co-a pónta do cotelìn se no scéupan, pöi o pasàggio in sciô fêugo inta poêla co-i pertûxi pe fâle chêuxe e finalménte a fasciatûa into papê de stràssa: tùtto o gróppo bèllo câdo o se metéiva ancón a ripozâ inte ’na covertìnn-a de lànn-a, coscì vegnîvan bèlle sciòcche. Atéiza lónga, ma ne vàiva a pénn-a. E dîe diventâvan néigre, e scòrse s’amugiâvan: che deluxón se ghe n’êa unn-a goàsta, magâra co-o zânéllo che, meschìn, o l’êa chéutto lê ascì.

Pöi avéivimo i balétti, castagne bogîe co-a scòrsa; e piæ, bogîe sénsa scòrsa ma co-a sò pélle dîta lùggio (sci, cómme o méize); e réboe, castàgne sécche bogîe; e vegétte bogîe ma fæte secâ co-a scòrsa. Ànche sti nómmi se stàn perdéndo, cómme se pèrde l’uzànsa de mangiâ e castàgne. Scìnn-a e âve gradìscian i fiôri de l’èrbo de castàgne e l’amê de castàgno o l’é aprêxóu, scibén che o gùsto de vòtte o rizùlta ’n stisìn amâo. Inti pàixi de nòstre colìnn-e, e castàgne vegnîvan mìsse a secâ into secæso e ’na vòtta sécche saiéivan servîe tùtto l’ànno pe fâ, tra l’âtro, polénta, tròfie ò e fugasétte chéutte inti testétti co-e féugge de castàgno sótta e sórva. No se peu fâ a mêno d’aregordâ o castagnàsso che òua, specialménte in çitæ ò tra i zóveni, bén pöchi conóscian: in dôçe pövou, sénsa bitîro, êuve, sùcóu; ’na sénplice tórta sotî, fæta sôlo con fænn-a de castàgne e ægoa che, nobilitâ co-in pö d’êuio e ’na magnâ de pigneu, a costitoîva ’n piâto da fèsta.

Ebe Buono Raffo

Pigiòu da-o Gazzettino Sampierdarenese Anno XLII - N. 10, 20 de dexénbre do 2013