A prìmma cösa ch’a vêgne in cheu són e rêuze, che s’àrvan inta sò prepoténte beléssa e ne fàn pròpio acapî che l’invèrno o se n’é anæto. Òu sò che-e rêuze se pêuan acatâ tùtto l’ànno perché són coltivæ inte sære ò inti pàixi a clìmma câdo tùtto l’ànno, ò da quélla pàrte do móndo dôve l’é stæ quànde chi da niatri l’é invèrno, cómme fémmo pe-a frûta. Però inti nòstri giardìn se védan comparî a màzzo e a l’é n’esploxón de colôri e profùmmi. Quànd’êa figêua, mæ nònno o l’avéiva ’n grànde giardìn co-îna spalêa de rêuze che faxéivan sentî o sò profùmmo ancón prìmma de arvî o rastéllo. O me ne lasciâva fâ di màssi che me portâva a câza preçiôze cómme de òpere d’àrte.

Ciamâ regìnn-a di fiôri, a rêuza a l’é stæta celebrâ scìnn-a da l’antighitæ da poêti e scritoî atravèrso i milénni; ne ricòrdo sôlo quarchedùn a partî da Omêro, pöi Virgìlio, Dànte, Loénso o Magnìfico, Pàscoli scìnn-a a-o grànde sucèsso de Umberto Eco pöchi ànni fa. Ma tànti âtri àn lasciòu o sò nómme ligòu a sto fiôre. Ànche Apuléio, scritô e filòzofo latìn, into sò “Âze d’öo” o pàrla do pòvou Lùcio che, trasformòu da ’na mâga pe sbàlio inte ’n âze, o l’aviæ posciûo repigiâ e senbiànse de ’n òmmo sôlo s’o l’avésse mangiòu in màsso de rêuze. A propòxito, se dîxe ànche che Màzzo o ségge o méize di âxi; a pâ ’na bùrla, ma pròpio a Màzzo quélle scinpàtiche béstie, ch’àn agiutòu tànto l’umanitæ co-o sò travàggio, séntan i reciàmmi de l’amô e râgnan p’atrovâse ’na conpàgna.

Tornémmo a-e rêuze: inte l’Inghiltæra do sec. XV, ’na goæra duâ parécchi ànni tra dôe dinastîe aristocràtiche a s’é ciamâ “goæra de doê rêuze” perché i Lancaster avéivan pe scìnbolo ’na rêuza róssa, méntre i Yòrk avéivan quélla giànca. ’Na tradiçión a dîxe che l’Îzoa de Rödi, dôve ghe crescéiva tànte rêuze, a l’àgge pigiòu o nómme pròpio da quélle, méntre o schêma ch’o raprezénta a direçión di vénti o se ciàmma “rêuza di vénti”, fòscia perché i triàngoli do sò diségno ricòrdan i pétali de ’na rêuza. O l’êa un di motîvi preferîi da-i òmmi de mâ de ’na vòtta quànde se faxéivan fâ i tatoàggi; de segûo mêgio quélli che o cheu co-in nómme de ’na dònna, perché se pöi cangiâvan a galànte, se prezentâva ’n bèllo problêma.

Màzzo o l’é ànche o méize dedicòu a-a Madònna, che chi a Zêna a l’à ricovèrto un ròllo speciâle, dovûo a ’n vêo e pròpio córpo de génio di zenéixi. Into sec. XV a Repùblica de Zêna a l’êa minaciâ da-e gréndi poténse eoropêe, a dovéiva avéi in sovràn ch’o poéise stâ a-a pâri co-i regnànti di âtri Stâti. E cöse pénsan sti fùrbi de zenéixi? Se gh’avéscimo ’n rè o ’na regìnn-a, alôa sci che poriêscimo stâ a-a pâri di âtri. Coscì elêzan nìnte mêno che a Madònna cómme sovrànn- a de Zêna, e o 25 de màrso do 1637 fàn ’na solénne çeimònia de incoronaçión davànti a-o Dûxe, a-i Colêgi e a-i raprezentànti da Gêxa pe l’eleçión de Marîa a regìnn-a da çitæ e de Rivêe. Con tànto de scèttro, corónn-a e cònio de monæe co-a figûa da Madònna e a scrîta “et rege eos” òscîa a racomandaçión de governâ i zenéixi. A-i anbasciatoî a l’èstero gh’àn mandòu di nêuvi protocòlli perché a çitæ a l’avéiva ’na regìnn-a a tùtti i efètti. E çeimònie ofiçiâli cangiâvan strutûa: o Dûxe o vestîva cô de pórpora (o röbón ròsso) e o l’uzâva mànto e corónn-a regâle. Se védde ancón, inti nòstri Muzêi de Stràdda nêuva, di retræti de Dûxi vestî coscì, con l’âia solénne de ’n rè. L’é pasòu di sécoli, e goære e vicénde polìtiche dolorôze àn fæto sparî o régno de Marîa Santìscima into 1797, e l’é arivòu di âtri a comandâ e a regalâ o nòstro stâto sovràn a-o régno de Sardégna. Pe-i zenéixi no l’é stæto ’n perîodo felîçe. O palàsso Bàlbi, pöi Duràsso de Stràdda Bàlbi o l’é diventòu o Palàsso Reâle; i mêno zóveni se ricordiàn o Pónte Reâle, ch’o pasâva de d’âto a vîa Gramsci e o permetéiva l’acèsso dirètto a-o mâ da-o palàsso mæximo; o l’é stæto caciòu zu do 1964 pe-a costruçión da stràdda sorviaelevâ. Òramâi Palàsso Reâle o l’é ’n pregévole Muzêo, dichiaròu patrimònio de l’Umanitæ da l’Unésco, ma pe niâtri o l’arèsta sénpre ligòu a-o ricòrdo âgro di Savöia.

Ebe Buono Raffo

Pigiòu da-o Gazzettino Sampierdarenese Anno XLII - N. 5, 31 de màzzo do 2013