Inti ténpi ciù antîghi i Lìguri són stæti i prìmmi a òcupâ ’n grandìscimo teritöio eoropêo ch’o conprendéiva no sôlo a Ligùria, ma a Valàdda do Ròdano, a Provénsa, o Piêmónte, a Lonbardîa, pàrte da Toscâna, l’Emìlia, o bàsso Véneto, a Còrsega, l’Èlba e o nòrd da Sardégna. Són stæti o pòpolo ciù antîgo d’Itàlia, arivæ in ténpi preistòrici da ’na tæra tra o Càocaso e l’Arménia armêno treimîa ànni prìmma de Crìsto. Tràcce de sta civiltæ neolìtica s’atrêuvan inte tónbe arcàiche de Finalmarìnn-a e do ponénte da nòstra regiòn. Êa génte ciutòsto sarvæga, portâvan i cavélli lónghi, êan de lóngo prónti a fâ a goæra, pìn d’òrghèuggio e, sórvia tùtto, tegnîvan tànto a-a sò indipendénsa. O stòrico latìn Diodöro Sìcolo o dixéiva che e dònne avéivan a fòrsa di òmmi e i òmmi quélla de béstie ferôci. E a l’época i órsci gjâvan ancón pe-i bòschi, quìndi no l’êa difìçile trovâsene quarchedùn davànti e êse costréiti a diféndise.

Pasòu do ténpo, quélli ciù vixìn a-a còsta se són fermæ into górfo e àn fondòu ’n insediaménto in sciâ colìnn-a de Sarzàn. Li in çìmma se sentîvan ciù a-o segûo e a spiâgia a servîva pe tiâ sciù e bàrche de séia prìmma d’aranpinâse in èrto e retiâse inte sò câze. Ciàn cianìn Zêna a l’é diventâ ’n pónto de trànxito de nâve e de mercançîe, e in ségoito ’n inportànte enpòrio comerciâle.

A-o ténpo de goære pùniche, Zêna (ch’a l’avéiva rexistîo ciù de ’n sécolo), a s’alêa con Rómma e a l’inpâra a parlâ o latìn. Naturalménte o l’êa ’n latìn popolâre (sermo rusticus = lingua del popolo), parlòu da-i sordàtti e da-i veterâni de l’ezèrcito che vegnîvan a stabilîse a Zêna co-â famìggia a-a concluxón do servìçio militâre. No parlâvan de segûo cómme Cicerón, ma i zenéixi àn acetòu sta nêuva léngoa p’acapîse con militâri, mercànti e fonçionâi de Rómma, trasformàndola pöi, co-o pasâ di sécoli e de invaxoìn de tànti pòpoli, into zenéize.

Za, ma cómme parlâvan prìmma? Nisciùn conósce a léngoa di antîghi Lìguri, l’é arestòu quarcösa inti topònimi, perché i Români àn acetòu i nómmi preexisténti de sciùmmi e mónti, che exìstan ancón, ànche se oramâi no ne conoscémmo ciù o scignificâto. Cómme àrma, ò àrmo, che ritrovémmo prezénpio in Arma di Taggia, Madonna dell’Arma, Arma di Nasino, ecc. voéiva dî gròtta, cavèrna. Pöi l’é arestòu a dezinénsa -asco/-asca in nómmi cómme Bogliasco, Carasco, Borzonasca, Noberasco, rivierasco, ecc. Ànche o nómme de Zêna o se fa derivâ da ’n antîgo tèrmine ch’o significâva ségge “gomito” ségge “sbocco” e o se peu riferî a-a fórma do górfo cómme a ’na pòrta in sciô mâ. L’etimologîa ch’a veu derivâ o nómme da “Ianua” a l’é ’na fantaxîa do Medioêvo, acreditâ ànche da Iàcopo da Varàgine, arçivéscovo de Zêna, aotô da famôza Leggenda Aurea. Quàrche paròlla de l’antîgo lìgure a se peu trovâ inta coscì dîta Töa do Ponçéivia, ’na làstra de brónzo do 117 a.C., trovâ do 1506 in localitæ Izosécco, vixìn a Særa Ricò, in sciâ quæ gh’é incîza ’na senténsa in latìn. Scicómme se tràtta de ’na ratèlla pe questioìn teritoriâli, divèrsci tèrmini són arestæ inta léngoa do pòsto.

A divinitæ ciù inportànte di Lìguri a l’êa Belanu ò Beleno (da Bel = lûxe), divinitæ da lûxe e da fertilitæ, con tùtta probabilitæ inportâ da-i contàtti co-i Fenîci; ghe dedicâvan fèste segóndo e stagioìn de l’ànno e sagrifìççi. Da l’invocaçión a sta divinitæ l’esclamaçión tìpica ciù uzâ ànche òua in Ligùria, ànche da chi no l’é bón a parlâ o zenéize, conosciûa òramâi in tùtta l’Itàlia. A peu asùmme tànti scignificâti: afermatîvo, aragiòu, risentîo, stupîo, strafoténte, e tànti âtri ancón.

O zenéize che parlémmo o l’é stæto a léngoa de ’n Stâto sovràn, a Repùblica de Zêna, chéita do 1797, a-o tenpo de conquìste de Napolión. Quìndi a no l’é ’n diâletto de l’italiàn, ma ’na léngoa d’origìne romànza, òscîa d’ascendénsa latìnn-a. A paròlla “romànza” a derîva da “romanice loqui”, sàiva a dî “pârlo cómme i români” e a l’ìndica tùtte e léngoe che ancòn sopravîvan inte quéllo che ’na vòtta o l’êa l’Inpêro de Rómma: portoghéize, spagnòllo, catalàn, françéize, italiàn, romêno, ladìn e zenéize. A Comunitæ Eoropêa a l’à riconosciûo o zenéize cómme léngoa romànza minoritâia, con tànto de clasificaçión ISO 639 e còdice lij.

Ebe Buono Raffo

Pigiòu da-o Gazzettino Sampierdarenese Anno XLI - N. 9, 31 d'òtôbre do 2012